class 7 Sanskrit

वयम् अभ्यासं कुर्मः

1. अधोलिखितानां प्रश्नानाम् एकपदेन द्विपदेन वा उत्तरं लिखन्तु –
(क) वर्णानां कतिविधाः मात्राः भवन्ति?
उत्तरम्: चतुर्विधाः

विवरणम्: पाठे उक्तं यत् वर्णानां चतुर्विधाः मात्राः भवन्ति – ह्रस्वः, दीर्घः, प्लुतः, अर्धमात्रा च।

(ख) एकविधा मात्रा केषां भवति?
उत्तरम्: व्यञ्जनानाम्

विवरणम्: पाठे उक्तं यत् व्यञ्जनानां नित्यम् एकविधा अर्धमात्रा एव भवति।

(ग) स्वरेषु कतिविधाः मात्राः भवन्ति?
उत्तरम्: त्रिविधाः

विवरणम्: पाठे उक्तं यत् स्वरेषु त्रिविधाः मात्राः भवन्ति – ह्रस्वः, दीर्घः, प्लुतः।

(घ) संस्कृत-भाषायाम् आहत्य कति स्वराः भवन्ति?
उत्तरम्: द्वाविंशति

विवरणम्: पाठे उक्तं यत् संस्कृत-भाषायाम् आहत्य २२ स्वराः भवन्ति।

(ङ) विविध-मात्राणाम् उच्चारणे कस्य भेदः भवति?
उत्तरम्: कालस्य

विवरणम्: पाठे उक्तं यत् विविध-मात्राणाम् उच्चारणे कालस्य भेदः भवति।

(च) नित्यम् अर्धमात्रा केषां भवति?
उत्तरम्: व्यञ्जनानाम्

विवरणम्: पाठे उक्तं यत् सर्वेषां व्यञ्जनानां नित्यम् अर्धमात्रा एव भवति।

(छ) ध्वनयः कति-प्रकारकाः सन्ति?
उत्तरम्: त्रिप्रकारकाः

विवरणम्: पाठे उक्तं यत् ध्वनयः त्रिप्रकारकाः – एकमात्रः, द्विमात्रः, त्रिमात्रः।

(ज) विसर्गस्य कति मात्राः भवन्ति?
उत्तरम्: अर्धमात्रा

विवरणम्: विसर्गः अयोगवाहः अस्ति, अतः तस्य अर्धमात्रा एव भवति, यथा पाठे व्यञ्जनानां विषये उक्तम्।

(झ) अनुस्वारस्य कति मात्राः भवन्ति?
उत्तरम्: अर्धमात्रा

विवरणम्: अनुस्वारः अयोगवाहः अस्ति, अतः तस्यापि अर्धमात्रा एव भवति, यथा पाठे उक्तम्।

2. पूर्णवाक्येन लिखन्तु –
(क) स्वराणां कतिविधाः भेदाः उपभेदाः चन्ति? नामानि लिखन्तु?
उत्तरम्: स्वराणां द्विविधाः भेदाः त्रिविधाः उपभेदाः च सन्ति। भेदौ – सामानाक्षराणि, सन्ध्यक्षराणि च। उपभेदाः – ह्रस्वः, दीर्घः, प्लुतः च।

विवरणम्: पाठे उक्तं यत् स्वराः सामानाक्षराणि (अ, इ, उ, ऋ, लृ) सन्ध्यक्षराणि (ए, ऐ, ओ, औ) च भवन्ति। त्रिविधाः मात्राः – ह्रस्वः, दीर्घः, प्लुतः।

(ख) व्यञ्जनानां कतिविधाः भेदाः उपभेदाः च सन्ति? नामानि लिखन्तु?
उत्तरम्: व्यञ्जनानां चतुर्विधाः भेदाः एकविधः उपभेदः च अस्ति। भेदाः – स्पर्शाः, अन्तःस्थाः, ऊष्माणः, अयोगवाहौ च। उपभेदः – अर्धमात्रा।

विवरणम्: पाठे उक्तं यत् व्यञ्जनानां भेदाः – स्पर्शाः (क-म), अन्तःस्थाः (य, र, ल, व), ऊष्माणः (श, ष, स, ह), अयोगवाहौ (ं, ः)। उपभेदः – अर्धमात्रा।

(ग) अनुस्वारस्य विसर्गस्य च सामान्यं नाम किम्? तयोः प्रत्येकं कति मात्राः?
उत्तरम्: अनुस्वारस्य विसर्गस्य च सामान्यं नाम अयोगवाहः अस्ति। तयोः प्रत्येकं अर्धमात्रा भवति।

विवरणम्: पाठे उक्तं यत् अनुस्वारः विसर्गः च अयोगवाहौ स्तः। व्यञ्जनवत् तयोः अर्धमात्रा भवति।

3. परस्परं मेलयत –
उत्तरम्: 

4. पट्टिकातः चित्वा उचितं पदं पूरयन्तु –
शिखी, नकुलः, वायसः, चाषः, कोकिलः(क) त्रिमात्रकालं ध्वनिं करोति।
उत्तरम्: शिखी

विवरणम्: पाठे उक्तं यत् शिखी (मयूरः) त्रिमात्रकालं ध्वनिं करोति।

(ख) द्विमात्रकालं ध्वनिं करोति।
उत्तरम्: वायसः

विवरणम्: पाठे उक्तं यत् वायसः (काकः) द्विमात्रकालं ध्वनिं करोति।

(ग) एकमात्रकालं ध्वनिं करोति।
उत्तरम्: चाषः

विवरणम्: पाठे उक्तं यत् चाषः (नीलकण्ठः) एकमात्रकालं ध्वनिं करोति।

(घ) अर्धमात्रकालं ध्वनिं करोति।
उत्तरम्: नकुलः

विवरणम्: पाठे उक्तं यत् नकुलः अर्धमात्रकालं ध्वनिं करोति।

वयम् अभ्यासं कर्मः

1. अधः प्रदत्तानां प्रश्नानाम् एकपदेन उत्तरं लिखन्तु –
(क) राजस्थानस्य वीराङ्गनासु का सुविख्याता?
उत्तरम्: पन्नाधाया

विवरणम्: पाठे उक्तं यत् पन्नाधाया राजस्थानस्य वीराङ्गनासु सुविख्याता आसीत्।

(ख) उदयसिंहः कस्य पुत्रः?
उत्तरम्: महाराणासङ्ग्रामसिंहः

विवरणम्: पाठे उक्तं यत् उदयसिंहः महाराणासङ्ग्रामसिंहस्य पुत्रः आसीत्।

(ग) बनवीरः कं मारयितुं कुतन्त्रम् अरचयत्?
उत्तरम्: उदयसिंहम्

विवरणम्: बनवीरः उदयसिंहं मारयितुं कुतन्त्रं रचितवान् इति पाठे उक्तम्।

(घ) कालान्तरे कः मेवाडस्य राजा अभवत्?
उत्तरम्: उदयसिंहः

विवरणम्: कालान्तरे उदयसिंहः मेवाडस्य राजा अभवत् इति पाठे उक्तम्।

(ङ) पन्नाधायायाः निर्णयः कीदृशः आसीत्?
उत्तरम्: अकल्पनीयः

विवरणम्: पन्नाधायायाः निर्णयः अकल्पनीयः आसीत् इति पाठे उक्तम्।

(च) महाराणाप्रतापः केषां हृदये चिरं स्थानं प्राप्नोत्?
उत्तरम्: भारतीयानाम्

विवरणम्: महाराणाप्रतापः भारतीयानां हृदये चिरं स्थानं प्राप्नोत् इति पाठे उक्तम्।

2. अधः प्रदत्तानां प्रश्नानां पूर्णवाक्येन उत्तरं लिखन्तु –
(क) पन्नाधाया कस्य अद्वितीयम् उदाहरणम् अस्ति?
उत्तरम्: पन्नाधाया राष्ट्रहितस्य अद्वितीयं उदाहरणं अस्ति।

विवरणम्: पाठे उक्तं यत् पन्नाधायायाः त्यागः राष्ट्रहितस्य अद्वितीयं उदाहरणं संनादति।

(ख) महाराणासङ्ग्रामसिंहस्य पुत्री की आस्ताम्?
उत्तरम्: महाराणासङ्ग्रामसिंहस्य पुत्रौ विक्रमादित्यः उदयसिंहः च आस्ताम्।

विवरणम्: पाठे उक्तं यत् महाराणासङ्ग्रामसिंहस्य द्वौ पुत्रौ विक्रमादित्यः उदयसिंहः च आस्ताम्।

(ग) दुष्टबुद्धिः बनवीरः किम् अचिन्तयत्?
उत्तरम्: दुष्टबुद्धिः बनवीरः अचिन्तयत् यत् “अहं एकः एव उत्तराधिकारी भवेयं, न कोऽपि मम प्रतिस्पर्धी स्यात्” इति।

विवरणम्: पाठे उक्तं यत् बनवीरः स्वयं एकमेव उत्तराधिकारी भवितुं चिन्तितवान्।

(घ) बनवीरस्य कुतन्त्रं ज्ञात्वा पन्नाधाया किम् अकरोत्?
उत्तरम्: बनवीरस्य कुतन्त्रं ज्ञात्वा पन्नाधाया उदयसिंहस्य शयनस्थाने स्वपुत्रं चन्दनं शायितवती।

विवरणम्: पाठे उक्तं यत् पन्नाधाया स्वपुत्रं चन्दनं उदयसिंहस्य स्थाने शायितवती।

(ङ) आचन्द्रार्कं कि तिष्ठति?
उत्तरम्: आचन्द्रार्कं पन्नाधायायाः त्यागः शौर्यं च तिष्ठति।

विवरणम्: पाठे उक्तं यत् पन्नाधायायाः त्यागः शौर्यं च यावत् सूर्यचन्द्रौ स्तः तावत् तिष्ठति।

(च) पन्नाधायायाः बलिदानं किं शिक्षयति?
उत्तरम्: पन्नाधायायाः बलिदानं शौर्यं, राष्ट्रभक्तिं, कर्तव्यनिष्ठां, बलिदानं च शिक्षयति।

विवरणम्: पाठे उक्तं यत् पन्नाधायायाः बलिदानं एतान् मूल्यांशान् शिक्षयति।

3. उदाहरणानुसारम् उचितैः पदैः रिक्तस्थानानि पूरयन्तु –
उत्तरम्: 

विवरणम्: लङ्लकारस्य प्रयोगः भूतकाले भवति। प्रत्येकं रिक्तस्थानं पाठे प्रदत्तेन लङ्लकारेण पूरितम्।

4. वाक्यानि पठित्वा उदाहरणानुसारं वचनपरिवर्तनं कुर्वन्तु –
(क) सः शालाम् अगच्छत्।
द्विवचनम्: तौ शालाम् अगच्छताम्।
बहुवचनम्: ते शालाम् अगच्छन्।

विवरणम्: सः एकवचनात् तौ (द्विवचनम्) ते (बहुवचनम्) इति परिवर्तितम्।

(ख) बालिका पद्यम् अलिखत्।
द्विवचनम्: बालिके पद्यम् अलिखताम्।
बहुवचनम्: बालिकाः पद्यम् अलिखन्।

विवरणम्: बालिका एकवचनात् बालिके (द्विवचनम्) बालिकाः (बहुवचनम्) इति परिवर्तितम्।

(ग) शिक्षकः अवदत्।
द्विवचनम्: शिक्षकौ अवदताम्।
बहुवचनम्: शिक्षकाः अवदन्।

विवरणम्: शिक्षकः एकवचनात् शिक्षकौ (द्विवचनम्) शिक्षकाः (बहुवचनम्) इति परिवर्तितम्।

(घ) सा चित्रम् अपश्यत्।
द्विवचनम्: ते चित्रम् अपश्यताम्।
बहुवचनम्: ताः चित्रम् अपश्यन्।

विवरणम्: सा एकवचनात् ते (द्विवचनम्) ताः (बहुवचनम्) इति परिवर्तितम्।

(ङ) त्वम् अक्रीडः।
द्विवचनम्: युवाम् अक्रीडतम्।
बहुवचनम्: यूयम् अक्रीडत।

विवरणम्: त्वम् एकवचनात् युवाम् (द्विवचनम्) यूयम् (बहुवचनम्) इति परिवर्तितम्।

(च) त्वं जलम् अनयः।
द्विवचनम्: युवां जलम् अनयतम्।
बहुवचनम्: यूयं जलम् अनयत।

विवरणम्: त्वम् एकवचनात् युवाम् (द्विवचनम्) यूयम् (बहुवचनम्) इति परिवर्तितम्।

(छ) अहं मन्दिरम् अगच्छम्।
द्विवचनम्: आवां मन्दिरम् अगच्छाव।
बहुवचनम्: वयं मन्दिरम् अगच्छाम।

विवरणम्: अहम् एकवचनात् आवाम् (द्विवचनम्) वयम् (बहुवचनम्) इति परिवर्तितम्।

(ज) अहं मधुरम् अखादम्।
द्विवचनम्: आवां मधुरम् अखादाव।
बहुवचनम्: वयं मधुरम् अखादाम।

विवरणम्: अहम् एकवचनात् आवाम् (द्विवचनम्) वयम् (बहुवचनम्) इति परिवर्तितम्।

5. उदाहरणानुसार रेखाङ्कितानि पदानि आश्रित्य प्रश्ननिर्माणं कुर्वन्तु –
(क) सः अचिन्तयत्।
प्रश्नः: कः अचिन्तयत्?

विवरणम्: रेखाङ्कितं पदं “सः” प्रश्ननिर्माणाय आधारितम्।

(ख) शयनस्थाने चन्दनं शायितवती।
प्रश्नः: कं शयनस्थाने शायितवती?

विवरणम्: रेखाङ्कितं पदं “चन्दनम्” प्रश्ननिर्माणाय आधारितम्।

(ग) राष्ट्रहितं श्रेष्ठम्।
प्रश्नः: किं श्रेष्ठम्?

विवरणम्: रेखाङ्कितं पदं “राष्ट्रहितम्” प्रश्ननिर्माणाय आधारितम्।

(घ) बनवीरः चन्दनम् अमारयत्।
प्रश्नः: कः चन्दनम् अमारयत्?

विवरणम्: रेखाङ्कितं पदं “बनवीरः” प्रश्ननिर्माणाय आधारितम्।

(ङ) तस्याः निर्णयः अकल्पनीयः आसीत्।
प्रश्नः: कस्याः निर्णयः अकल्पनीयः आसीत्?

विवरणम्: रेखाङ्कितं पदं “तस्याः” प्रश्ननिर्माणाय आधारितम्।

(च) उदयसिंहः मेवाडस्य राजा अभवत्।
प्रश्नः: कः मेवाडस्य राजा अभवत्?

विवरणम्: रेखाङ्कितं पदं “उदयसिंहः” प्रश्ननिर्माणाय आधारितम्।

(छ) मम प्रतिस्पर्धी न स्यात्।
प्रश्नः: कस्य प्रतिस्पर्धी न स्यात्?

विवरणम्: रेखाङ्कितं पदं “मम” प्रश्ननिर्माणाय आधारितम्।

6. उदाहरणानुसारम् अधः प्रदत्तानां पदानां सन्धिं कुर्वन्तु –
यथा: विद्या + अभ्यासः = विद्याभ्यासः
(क) मम + अपि = ममापि
(ख) विद्या + अर्थी = विद्यार्थी
(ग) सह + अनुभूतिः = सहानुभूतिः
(घ) कवि + इन्द्रः = कवीन्द्रः
(ङ) गिरि + ईशः = गिरीशः
(च) वेद + अलङ्कारः = वेदालङ्कारः
(छ) दैत्य + अरिः = दैत्यारिः
(ज) सु + उक्तिः = सुक्तिः

विवरणम्: प्रत्येकं सन्धिः संस्कृतस्य सन्धिनियमेन कृतः।

7. उदाहरणानुसारम् अधः प्रदत्तानि वाक्यानि वर्तमानकाले (लट्लकारे) परिवर्तयन्तु –
यथा: पन्नाधाया राज्यम् अरक्षत्। = पन्नाधाया राज्यं रक्षति।

(क) उदयसिंहः बीरः आसीत्।
उत्तरम्: उदयसिंहः बीरः अस्ति।

विवरणम्: आसीत् (लङ्लकारः) अस्मिन् अस्ति (लट्लकारः) इति परिवर्तितम्।

(ख) अहं तत् सर्वम् अपश्यम्।
उत्तरम्: अहं तत् सर्वं पश्यामि।

विवरणम्: अपश्यम् (लङ्लकारः) अस्मिन् पश्यामि (लट्लकारः) इति परिवर्तितम्।

(ग) बनवीरः कुतन्त्रम् अकरोत्।
उत्तरम्: बनवीरः कुतन्त्रं करोति।

विवरणम्: अकरोत् (लङ्लकारः) अस्मिन् करोति (लट्लकारः) इति परिवर्तितम्।

(घ) त्वं शयनस्थानम् अगच्छः।
उत्तरम्: त्वं शयनस्थानं गच्छसि।

विवरणम्: अगच्छः (लङ्लकारः) अस्मिन् गच्छसि (लट्लकारः) इति परिवर्तितम्।

(ङ) ते कथाम् अपठन्।
उत्तरम्: ते कथां पठन्ति।

विवरणम्: अपठन् (लङ्लकारः) अस्मिन् पठन्ति (लट्लकारः) इति परिवर्तितम्।

(च) धात्री उदयसिंहम् अपृच्छत्।
उत्तरम्: धात्री उदयसिंहं पृच्छति।

विवरणम्: अपृच्छत् (लङ्लकारः) अस्मिन् पृच्छति (लट्लकारः) इति परिवर्तितम्।

(छ) वयं शूराः अभवाम।
उत्तरम्: वयं शूराः भवामः।

विवरणम्: अभवाम (लङ्लकारः) अस्मिन् भवामः (लट्लकारः) इति परिवर्तितम्।

वयम् अभ्यासं कुर्मः

1. पाठं पठित्वा अधोलिखितानि पदानि परस्परं मेलयन्तु –
उत्तरम्:

विवरणम्: प्रत्येकं पदं पाठस्य आधारेण यथायोग्यं संनादितम्।

2. अधोलिखितानां प्रश्नानाम् उत्तराणि पूर्णवाक्येन लिखन्तु –
(क) रामायणकाले अण्डमानद्वीपस्य नाम किम् आसीत्?
उत्तरम्: रामायणकाले अण्डमानद्वीपस्य नाम हान्दुमान् आसीत्।

विवरणम्: सूर्याशः पाठे उक्तवान् यत् रामायणकाले अस्य द्वीपस्य नाम हान्दुमान् इति आसीत्।

(ख) स्वातन्त्र्यवीरः सावरकरः कति वर्षाणि कष्टं सोढवान्?
उत्तरम्: स्वातन्त्र्यवीरः सावरकरः दश वर्षाणि कष्टं सोढवान्।

विवरणम्: अध्यापिका उक्तवती यत् सावरकरः कालापानी कारागारे दश वर्षाणि कष्टं सोढवान्।

(ग) अण्डमानद्वीपे काः जनजातयः निवसन्ति?
उत्तरम्: अण्डमानद्वीपे अण्डमानी, ओङ्गी, जारवा, सेण्टिनली च जनजातयः निवसन्ति।

विवरणम्: अध्यापिकया उक्तं यत् एताः विशिष्टाः जनजातयः तत्र निवसन्ति।

(घ) अण्डमानद्वीपे आजीविकार्थं जनाः किं कुर्वन्ति?
उत्तरम्: अण्डमानद्वीपे जनाः मुक्तामालानां, शुक्तिशिल्पानां, नारिकेलशिल्पानां, उपस्कराणां च उत्पादनेन, कृषिकार्येण, मत्स्यव्यापारेण च जीविकां निर्वहन्ति।

विवरणम्: अध्यापिकया उक्तं यत् एतैः कार्यैः जनाः आजीविकां चालयन्ति।

(ङ) अन्ते सर्वे मिलित्वा के श्लोकं गायन्ति?
उत्तरम्: अन्ते सर्वे मिलित्वा “छुतात्मनां पूततपः स्थलीयं…” इति श्लोकं गायन्ति।

विवरणम्: पाठे उक्तं यत् अध्यापिका छात्रैः सह एतं श्लोकं गायति।

3. पाठं दृष्ट्वा रिक्तस्थानानि पूरयन्तु –
(क) अण्डमानद्वीपस्य राजधानी ___ अस्ति।
उत्तरम्: अण्डमानद्वीपस्य राजधानी श्रीविजयपुरम् अस्ति।

विवरणम्: पाठे उक्तं यत् अस्य राजधानी श्रीविजयपुरम् अस्ति।

(ख) सूर्याशः गृहं गत्वा ___ अण्डमानस्य अन्वेषणम् अकरोत्।
उत्तरम्: सूर्याशः गृहं गत्वा जालपूरे अण्डमानस्य अन्वेषणम् अकरोत्।

विवरणम्: सूर्याशः उक्तवान् यत् सः जालपूरे अन्वेषणम् अकरोत्।

(ग) प्रथमशताब्द्याम् अस्य नाम ___ इति आसीत्।
उत्तरम्: प्रथमशताब्द्याम् अस्य नाम अगदेमन् इति आसीत्।

विवरणम्: सूर्याशः उक्तवान् यत् प्रथमशताब्द्याम् अस्य नाम अगदेमन् आसीत्।

(घ) अस्मिन् द्वीपे ___ इति कारागारम् अस्ति।
उत्तरम्: अस्मिन् द्वीपे सेल्यूलर इति कारागारम् अस्ति।

विवरणम्: अध्यापिकया उक्तं यत् सेल्यूलर कारागारः तत्र अस्ति।

(ङ) वयं स्वातन्त्र्यवीराणां ___ सुखेन जीवामः।
उत्तरम्: वयं स्वातन्त्र्यवीराणां बलिदानेन सुखेन जीवामः।

विवरणम्: मुकुन्दः उक्तवान् यत् स्वातन्त्र्यवीराणां बलिदानेन वयं सुखेन जीवामः।

(च) कालापानी ___ संस्थायाः वैश्विकसम्पदः सूच्यां संरक्षितम्।
उत्तरम्: कालापानी यूनेस्को संस्थायाः वैश्विकसम्पदः सूच्यां संरक्षितम्।

विवरणम्: सूर्याशः उक्तवान् यत् कालापानी यूनेस्को सूच्यां संरक्षितम्।

(छ) कृषिकार्येण ___ च जीविकां निर्वहन्ति।
उत्तरम्: कृषिकार्येण मत्स्यव्यापारेण च जीविकां निर्वहन्ति।

विवरणम्: अध्यापिकया उक्तं यत् जनाः कृषिकार्येण मत्स्यव्यापारेण च जीविकां निर्वहन्ति।

4. अधोलिखितानां विशेषण-विशेष्यपदानां मेलनं कृत्वा रिक्तस्थानानि पूरयन्तु –
(क) नीलम् ___ समुद्रतटेषु
उत्तरम्: नीलं समुद्रं समुद्रतटेषु।

विवरणम्: पाठे नीलं समुद्रं समुद्रतटेषु दृष्टं उक्तम्।

(ख) सुन्दरतमेषु ___ आपणे
उत्तरम्: सुन्दरतमेषु स्थानेषु आपणे।

विवरणम्: अण्डमानस्य स्थानानि सुन्दरतमं उक्तम्।

(ग) स्वीयाः ___ समुद्रम्
उत्तरम्: स्वीयाः रीतिपरम्पराः समुद्रम्।

विवरणम्: जनजातयः स्वीयाः रीतिपरम्पराः संनादति।

(घ) विविधवर्णाः ___ स्थानम्
उत्तरम्: विविधवर्णाः मत्स्याः स्थानम्।

विवरणम्: समुद्रे विविधवर्णाः मत्स्याः दृष्टाः।

(ङ) स्थानीये ___ मत्स्याः
उत्तरम्: स्थानीये समुद्रे मत्स्याः।

विवरणम्: स्थानीयं समुद्रं मत्स्यैः संनादति।

(च) प्रथमम् ___ नीलं
उत्तरम्: प्रथमं समुद्रतटं नीलम्।

विवरणम्: राधानगरतटः प्रथमं समुद्रतटं नीलं च उक्तम्।

5. पट्टिकातः समुचितं विशेष्यपदं चित्वा विशेषणानुसारं लिखन्तु –
पट्टिका: वृक्षान्, गुरुकुलम्, गुहे, तटस्य, पाठशालां, पुस्तकानि, शाटिकायां, गजाय, युवती, मार्गः

(क) नूतने ___
उत्तरम्: नूतने गुरुकुले।

विवरणम्: गुरुकुलं नूतनं भवति।

(ख) पवित्रं ___
उत्तरम्: पवित्रं तटस्य।

विवरणम्: तटं पवित्रं भवति।

(ग) रक्तायां ___
उत्तरम्: रक्तायां शाटिकायाम्।

विवरणम्: शाटिका रक्ता भवति।

(घ) उत्तमानि ___
उत्तरम्: उत्तमानि पुस्तकानि।
विवरणम्: पुस्तकानि उत्तमानि भवन्ति।

(ङ) सुदीर्घः ___
उत्तरम्: सुदीर्घः मार्गः।

विवरणम्: मार्गः सुदीर्घः भवति।

(च) सुन्दरी ___
उत्तरम्: सुन्दरी युवती।

विवरणम्: युवती सुन्दरी भवति।

(छ) उन्नतान् ___
उत्तरम्: उन्नतान् वृक्षान्।

विवरणम्: वृक्षाः उन्नताः भवन्ति।

(ज) विशालां ___
उत्तरम्: विशालां पाठशालाम्।

विवरणम्: पाठशाला विशाला भवति।

(झ) स्थूलाय ___
उत्तरम्: स्थूलाय गजाय।

विवरणम्: गजः स्थूलः भवति।

(ञ) तस्य ___
उत्तरम्: तस्य गुहे।

विवरणम्: गुहा तस्य भवति।

6. पट्टिकातः सर्वनामविशेषणपदानि चित्वा वाक्यानि पूरयन्तु –
पट्टिका: ते, तस्मिन्, तत्, तेषां, एषा, तौ, तस्यै, ताः, तेन, सः
(क) ___ पुष्पाणाम् उद्यानम् अस्ति।
उत्तरम्: तत् पुष्पाणाम् उद्यानम् अस्ति।

विवरणम्: तत् उद्यानं संनादति।

(ख) ___ वृद्धा आपणं गच्छति।
उत्तरम्: एषा वृद्धा आपणं गच्छति।

विवरणम्: एषा वृद्धा संनादति।

(ग) ___ चित्रे चन्द्रयानम् अस्ति।
उत्तरम्: तस्मिन् चित्रे चन्द्रयानम् अस्ति।

विवरणम्: तस्मिन् चित्रे चन्द्रयानं संनादति।

(घ) ___ शिक्षकः संस्कृतं पाठयति।
उत्तरम्: सः शिक्षकः संस्कृतं पाठयति।

विवरणम्: सः शिक्षकः संनादति।

(ङ) ___ बालकाः जलं पिबन्ति।
उत्तरम्: ते बालकाः जलं पिबन्ति।

विवरणम्: ते बालकाः संनादन्ति।

(च) ___ पुष्पम् आकर्षकम् अस्ति।
उत्तरम्: तत् पुष्पम् आकर्षकम् अस्ति।

विवरणम्: तत् पुष्पं संनादति।

(छ) ___ कन्दुकेन क्रीडन्ति।
उत्तरम्: तेन कन्दुकेन क्रीडन्ति।

विवरणम्: तेन कन्दुकेन संनादति।

(ज) ___ शिक्षिकाः गीतं शिक्षयन्ति।
उत्तरम्: ताः शिक्षिकाः गीतं शिक्षयन्ति।

विवरणम्: ताः शिक्षिकाः संनादन्ति।

(झ) ___ मयूरी नृत्यति।
उत्तरम्: एषा मयूरी नृत्यति।

विवरणम्: एषा मयूरी संनादति।

(ञ) ___ बालिकायै पुस्तकानि यच्छ।
उत्तरम्: तस्यै बालिकायै पुस्तकानि यच्छ।

विवरणम्: तस्यै बालिकायै संनादति।

7. पाठे प्रयुक्तानि अव्ययपदानि क्रियापदानि च चित्वा समुचिते स्थाने लिखन्तु –

उत्तरम्: अव्ययानि:

• यथा: कुत्र
• आम्
• एव
• च
• अपि
• तत्र

क्रियापदानि:

• यथा: स्मरामि
• अस्ति
• निवसन्ति
• अकरोत्
• सोढवान्
• दृष्टवन्तः
• गायति

विवरणम्: पाठे प्रयुक्तं अव्ययानि क्रियापदानि च संनादितानि।

8. निम्नलिखितानां पदानां स्वरूपं सावधानं दृष्ट्वा उदाहरणानुसारं लिखन्तु –
उदाहरणम्: समुद्रस्य मध्ये → समुद्रमध्ये
(क) द्वीपानां समूहः →
उत्तरम्: द्वीपसम्मूहे

विवरणम्: द्वीपानां समूहः संनादति।

(ख) रामायणस्य काले →
उत्तरम्: रामायणकाले

विवरणम्: रामायणस्य कालः संनादति।

(ग) भारतस्य भूमिः →
उत्तरम्: भारतभूमौ

विवरणम्: भारतस्य भूमिः संनादति।

(घ) उद्योगस्य विषयः →
उत्तरम्: उद्योगविषये

विवरणम्: उद्योगस्य विषयः संनादति।

(ङ) देशस्य भक्तः →
उत्तरम्: देशभक्ते

विवरणम्: देशस्य भक्तः संनादति।

(च) समुद्रस्य तलम् →
उत्तरम्: समुद्रतले

विवरणम्: समुद्रस्य तलं संनादति।

वयम् अभ्यासं कुर्मः

1. अधः प्रदत्तानां प्रश्नानां पूर्णवाक्येन उत्तरं लिखन्तु-
(क) पुत्र्याः जिज्ञासा का?
उत्तरम्: पुत्र्याः जिज्ञासा विश्वस्य उत्पत्तिक्रमं जानीयात् इति अस्ति।

विवरणम्: पाठे पुत्री मातरं विश्वस्य उत्पत्तिक्रमं पृच्छति, यतः सा सर्वं जानीतुं चिन्तति।

(ख) कस्मात् आकाशस्य उत्पत्तिः अभवत्?
उत्तरम्: सर्वव्याप्त-परमेश्वरात् आकाशस्य उत्पत्तिः अभवत्।

विवरणम्: पाठे उक्तं यत् प्रथमं सर्वव्याप्त-परमेश्वरात् आकाशस्य उत्पत्तिः अभवत्।

(ग) अग्नेः कस्य उत्पत्तिः अभवत्?
उत्तरम्: अग्नेः आपः उत्पन्नाः।

विवरणम्: पाठानुसारं अग्नेः जलस्य उत्पत्तिः अभवत्, यतः अग्निः जलस्य कारणं भवति।

(घ) पृथिव्याः केषाम् उत्पत्तिः अभवत्?
उत्तरम्: पृथिव्याः ओषधीनां कीटानां च उत्पत्तिः अभवत्।

विवरणम्: पाठे स्पष्टं यत् पृथिव्याः ओषधयः कीटाः च उत्पन्नाः।

(ङ) आहारात् के उत्पन्नाः?
उत्तरम्: आहारात् प्राणिनः मनुष्याः च उत्पन्नाः।

विवरणम्: पाठे उक्तं यत् आहारात् सर्वं प्राणिनां मनुष्याणां च उत्पत्तिः भवति।

(च) माता किं किं पठितवती?
उत्तरम्: माता आधुनिकं रसायनशास्त्रं उपनिषद्-ग्रन्थांश्च पठितवती।

विवरणम्: माता स्वयं रसायनशास्त्रं उपनिषदः च पठितवती, येन सा विश्वस्य उत्पत्तिक्रमं जानाति।

2. पाठं पठित्वा रिक्तस्थानेषु समुचितं पदं लिखन्तु-
(क) अम्ब! मम काचिद् ________ अस्ति।
उत्तरम्: जिज्ञासा

वाक्यम्: अम्ब! मम काचिद् जिज्ञासा अस्ति।

(ख) प्रथमं ________ आकाशस्य उत्पत्तिः अभवत्।
उत्तरम्: सर्वव्याप्त-परमेश्वरात्

वाक्यम्: प्रथमं सर्वव्याप्त-परमेश्वरात् आकाशस्य उत्पत्तिः अभवत्।

(ग) साक्षात् ________ उत्पत्तिं वदतु।
उत्तरम्: विश्वस्य

वाक्यम्: साक्षात् विश्वस्य उत्पत्तिं वदतु।

(घ) ________ कीटाः, प्राणिनः, मनुष्याः उत्पन्नाः खलु अम्ब?
उत्तरम्: आहारात्

वाक्यम्: आहारात् कीटाः, प्राणिनः, मनुष्याः उत्पन्नाः खलु अम्ब?

(ङ) अहम् आधुनिकं ________ च पठितवती।
उत्तरम्: रसायनशास्त्रम्

वाक्यम्: अहम् आधुनिकं रसायनशास्त्रं च पठितवती।

(च) अस्माकं ________ ज्ञानं तेषु एव निहितम् अस्ति।
उत्तरम्: भारतस्य

वाक्यम्: अस्माकं भारतस्य ज्ञानं तेषु एव निहितम् अस्ति।

3. उदाहरणानुसारम् अधः प्रदत्तानां शब्दानां वचनपरिवर्तनं कुर्वन्तु-
​उत्तरम्:

विवरणम्: प्रत्येकं शब्दस्य एकवचनं, द्विवचनं, बहुवचनं च संस्कृतस्य विभक्तिप्रकरणानुसारं परिवर्तितं।

4. उदाहरणानुसारम् अधः रेखाङ्कितानि पदानि आश्रित्य प्रश्ननिर्माणं कुर्वन्तु-
(क) माता आपणात् गृहम् आगच्छति।
प्रश्नः: माता कुतः गृहम् आगच्छति?
उत्तरम्: माता आपणात् गृहम् आगच्छति।

(ख) राजेशः विद्यालयात् पुस्तकम् आनयति।
प्रश्नः: राजेशः कुतः पुस्तकम् आनयति?
उत्तरम्: राजेशः विद्यालयात् पुस्तकम् आनयति।

(ग) विकासः महेशात् लेखनीं स्वीकृतवान्।
प्रश्नः: विकासः कस्मात् लेखनीं स्वीकृतवान्?
उत्तरम्: विकासः महेशात् लेखनीं स्वीकृतवान्।

(घ) माता गृहात् पुत्रं पश्यति।
प्रश्नः: माता कुतः पुत्रं पश्यति?
उत्तरम्: माता गृहात् पुत्रं पश्यति।

(ङ) हिमालयात् गङ्गा प्रवहति।
प्रश्नः: कुतः गङ्गा प्रवहति?
उत्तरम्: हिमालयात् गङ्गा प्रवहति।

विवरणम्: प्रत्येकं रेखाङ्कितपदं प्रश्ननिर्माणस्य आधारः भवति, येन प्रश्नः सरलः स्पष्टः च भवति।

5. अधः प्रदत्तानि पदानि पठन्तु, तेषां पदानां पर्यायपदानि पाठेषु चित्वा निर्देशानुसारं पदरञ्जन्यां लिखन्तु-
उत्तरम्: 

विवरणम्: प्रत्येकं पदस्य पर्यायपदं पाठात् चित्वा तस्य अक्षरसंख्या निर्देशानुसारं संनादति।

6. उदाहरणानुसारं कः कस्मात् विद्यां प्राप्तवान् इति पूर्णवाक्येन लिखन्तु-
(क) शुक्राचार्यः महादेवः
उत्तरम्: शुक्राचार्यः महादेवात् विद्यां प्राप्तवान्।

(ख) पद्मपादः शङ्कराचार्यः
उत्तरम्: पद्मपादः शङ्कराचार्यात् विद्यां प्राप्तवान्।

(ग) विवेकानन्दः रामकृष्णः
उत्तरम्: विवेकानन्दः रामकृष्णात् विद्यां प्राप्तवान्।

(घ) रामः वसिष्ठः
उत्तरम्: रामः वसिष्ठात् विद्यां प्राप्तवान्।

(ङ) भीष्मः परशुरामः
उत्तरम्: भीष्मः परशुरामात् विद्यां प्राप्तवान्।

(च) चन्द्रगुप्तः चाणक्यः
उत्तरम्: चन्द्रगुप्तः चाणक्यात् विद्यां प्राप्तवान्।

(छ) अर्जुनः द्रोणाचार्यः
उत्तरम्: अर्जुनः द्रोणाचार्यात् विद्यां प्राप्तवान्।

विवरणम्: प्रत्येकं शिष्यः स्वस्य आचार्यात् विद्यां प्राप्तवान् इति पूर्णवाक्येन लिखितम्।

7. अधः प्रदत्तानि वाक्यानि पठित्वा मातृभाषया / प्रान्तीयभाषया / आङ्ग्लभाषया वा अनुवादं कुर्वन्तु-
(क) राधा नगरात् आगच्छति।
हिन्दी: राधा नगर से आती है।
आङ्ग्लम्: Radha comes from the city.

(ख) विनयः वृक्षात् पुष्पाणि चिनोति।
हिन्दी: विनय वृक्ष से फूल चुनता है।
आङ्ग्लम्: Vinay picks flowers from the tree.

(ग) सन्दीपः कार्यालयात् गृहं गतवान्।
हिन्दी: सन्दीप कार्यालय से घर गया।
आङ्ग्लम्: Sandeep went home from the office.

(घ) भगिनी दूरात् वाहनं पश्यति।
हिन्दी: बहन दूर से वाहन देखती है।
आङ्ग्लम्: The sister sees the vehicle from afar.

(ङ) महेशः शालायाः गृहम् आगतवान्।
हिन्दी: महेश स्कूल से घर आया।
आङ्ग्लम्: Mahesh came home from school.

(च) बालः कपाटिकायाः धनं स्वीकरोति।
हिन्दी: बालक अलमारी से धन लेता है।
आङ्ग्लम्: The boy takes money from the cupboard.

विवरणम्: प्रत्येकं वाक्यं हिन्दीभाषया आङ्ग्लभाषया च सरलं स्पष्टं च अनूदितम्।

वयम् अभ्यासं कुर्मः

1. अधः प्रदत्तानां प्रश्नानां पूर्णवाक्येन उत्तरं लिखन्तु-
(क) पुत्र्याः जिज्ञासा का?
उत्तरम्: पुत्र्याः जिज्ञासा विश्वस्य उत्पत्तिक्रमं जानीयात् इति अस्ति।

विवरणम्: पाठे पुत्री मातरं विश्वस्य उत्पत्तिक्रमं पृच्छति, यतः सा सर्वं जानीतुं चिन्तति।

(ख) कस्मात् आकाशस्य उत्पत्तिः अभवत्?
उत्तरम्: सर्वव्याप्त-परमेश्वरात् आकाशस्य उत्पत्तिः अभवत्।

विवरणम्: पाठे उक्तं यत् प्रथमं सर्वव्याप्त-परमेश्वरात् आकाशस्य उत्पत्तिः अभवत्।

(ग) अग्नेः कस्य उत्पत्तिः अभवत्?
उत्तरम्: अग्नेः आपः उत्पन्नाः।

विवरणम्: पाठानुसारं अग्नेः जलस्य उत्पत्तिः अभवत्, यतः अग्निः जलस्य कारणं भवति।

(घ) पृथिव्याः केषाम् उत्पत्तिः अभवत्?
उत्तरम्: पृथिव्याः ओषधीनां कीटानां च उत्पत्तिः अभवत्।

विवरणम्: पाठे स्पष्टं यत् पृथिव्याः ओषधयः कीटाः च उत्पन्नाः।

(ङ) आहारात् के उत्पन्नाः?
उत्तरम्: आहारात् प्राणिनः मनुष्याः च उत्पन्नाः।

विवरणम्: पाठे उक्तं यत् आहारात् सर्वं प्राणिनां मनुष्याणां च उत्पत्तिः भवति।

(च) माता किं किं पठितवती?
उत्तरम्: माता आधुनिकं रसायनशास्त्रं उपनिषद्-ग्रन्थांश्च पठितवती।

विवरणम्: माता स्वयं रसायनशास्त्रं उपनिषदः च पठितवती, येन सा विश्वस्य उत्पत्तिक्रमं जानाति।

2. पाठं पठित्वा रिक्तस्थानेषु समुचितं पदं लिखन्तु-
(क) अम्ब! मम काचिद् ________ अस्ति।
उत्तरम्: जिज्ञासा

वाक्यम्: अम्ब! मम काचिद् जिज्ञासा अस्ति।

(ख) प्रथमं ________ आकाशस्य उत्पत्तिः अभवत्।
उत्तरम्: सर्वव्याप्त-परमेश्वरात्

वाक्यम्: प्रथमं सर्वव्याप्त-परमेश्वरात् आकाशस्य उत्पत्तिः अभवत्।

(ग) साक्षात् ________ उत्पत्तिं वदतु।
उत्तरम्: विश्वस्य

वाक्यम्: साक्षात् विश्वस्य उत्पत्तिं वदतु।

(घ) ________ कीटाः, प्राणिनः, मनुष्याः उत्पन्नाः खलु अम्ब?
उत्तरम्: आहारात्

वाक्यम्: आहारात् कीटाः, प्राणिनः, मनुष्याः उत्पन्नाः खलु अम्ब?

(ङ) अहम् आधुनिकं ________ च पठितवती।
उत्तरम्: रसायनशास्त्रम्

वाक्यम्: अहम् आधुनिकं रसायनशास्त्रं च पठितवती।

(च) अस्माकं ________ ज्ञानं तेषु एव निहितम् अस्ति।
उत्तरम्: भारतस्य

वाक्यम्: अस्माकं भारतस्य ज्ञानं तेषु एव निहितम् अस्ति।

3. उदाहरणानुसारम् अधः प्रदत्तानां शब्दानां वचनपरिवर्तनं कुर्वन्तु-
​उत्तरम्:

विवरणम्: प्रत्येकं शब्दस्य एकवचनं, द्विवचनं, बहुवचनं च संस्कृतस्य विभक्तिप्रकरणानुसारं परिवर्तितं।

4. उदाहरणानुसारम् अधः रेखाङ्कितानि पदानि आश्रित्य प्रश्ननिर्माणं कुर्वन्तु-
(क) माता आपणात् गृहम् आगच्छति।
प्रश्नः: माता कुतः गृहम् आगच्छति?
उत्तरम्: माता आपणात् गृहम् आगच्छति।

(ख) राजेशः विद्यालयात् पुस्तकम् आनयति।
प्रश्नः: राजेशः कुतः पुस्तकम् आनयति?
उत्तरम्: राजेशः विद्यालयात् पुस्तकम् आनयति।

(ग) विकासः महेशात् लेखनीं स्वीकृतवान्।
प्रश्नः: विकासः कस्मात् लेखनीं स्वीकृतवान्?
उत्तरम्: विकासः महेशात् लेखनीं स्वीकृतवान्।

(घ) माता गृहात् पुत्रं पश्यति।
प्रश्नः: माता कुतः पुत्रं पश्यति?
उत्तरम्: माता गृहात् पुत्रं पश्यति।

(ङ) हिमालयात् गङ्गा प्रवहति।
प्रश्नः: कुतः गङ्गा प्रवहति?
उत्तरम्: हिमालयात् गङ्गा प्रवहति।

विवरणम्: प्रत्येकं रेखाङ्कितपदं प्रश्ननिर्माणस्य आधारः भवति, येन प्रश्नः सरलः स्पष्टः च भवति।

5. अधः प्रदत्तानि पदानि पठन्तु, तेषां पदानां पर्यायपदानि पाठेषु चित्वा निर्देशानुसारं पदरञ्जन्यां लिखन्तु-
उत्तरम्: 

विवरणम्: प्रत्येकं पदस्य पर्यायपदं पाठात् चित्वा तस्य अक्षरसंख्या निर्देशानुसारं संनादति।

6. उदाहरणानुसारं कः कस्मात् विद्यां प्राप्तवान् इति पूर्णवाक्येन लिखन्तु-
(क) शुक्राचार्यः महादेवः
उत्तरम्: शुक्राचार्यः महादेवात् विद्यां प्राप्तवान्।

(ख) पद्मपादः शङ्कराचार्यः
उत्तरम्: पद्मपादः शङ्कराचार्यात् विद्यां प्राप्तवान्।

(ग) विवेकानन्दः रामकृष्णः
उत्तरम्: विवेकानन्दः रामकृष्णात् विद्यां प्राप्तवान्।

(घ) रामः वसिष्ठः
उत्तरम्: रामः वसिष्ठात् विद्यां प्राप्तवान्।

(ङ) भीष्मः परशुरामः
उत्तरम्: भीष्मः परशुरामात् विद्यां प्राप्तवान्।

(च) चन्द्रगुप्तः चाणक्यः
उत्तरम्: चन्द्रगुप्तः चाणक्यात् विद्यां प्राप्तवान्।

(छ) अर्जुनः द्रोणाचार्यः
उत्तरम्: अर्जुनः द्रोणाचार्यात् विद्यां प्राप्तवान्।

विवरणम्: प्रत्येकं शिष्यः स्वस्य आचार्यात् विद्यां प्राप्तवान् इति पूर्णवाक्येन लिखितम्।

7. अधः प्रदत्तानि वाक्यानि पठित्वा मातृभाषया / प्रान्तीयभाषया / आङ्ग्लभाषया वा अनुवादं कुर्वन्तु-
(क) राधा नगरात् आगच्छति।
हिन्दी: राधा नगर से आती है।
आङ्ग्लम्: Radha comes from the city.

(ख) विनयः वृक्षात् पुष्पाणि चिनोति।
हिन्दी: विनय वृक्ष से फूल चुनता है।
आङ्ग्लम्: Vinay picks flowers from the tree.

(ग) सन्दीपः कार्यालयात् गृहं गतवान्।
हिन्दी: सन्दीप कार्यालय से घर गया।
आङ्ग्लम्: Sandeep went home from the office.

(घ) भगिनी दूरात् वाहनं पश्यति।
हिन्दी: बहन दूर से वाहन देखती है।
आङ्ग्लम्: The sister sees the vehicle from afar.

(ङ) महेशः शालायाः गृहम् आगतवान्।
हिन्दी: महेश स्कूल से घर आया।
आङ्ग्लम्: Mahesh came home from school.

(च) बालः कपाटिकायाः धनं स्वीकरोति।
हिन्दी: बालक अलमारी से धन लेता है।
आङ्ग्लम्: The boy takes money from the cupboard.

विवरणम्: प्रत्येकं वाक्यं हिन्दीभाषया आङ्ग्लभाषया च सरलं स्पष्टं च अनूदितम्।

वयम् अभ्यासं कुर्मः

1. अधोलिखितानि वाक्यानि पठित्वा ‘आम्’ अथवा ‘न’ इति वदन्तु लिखन्तु च-
(क) किं वयं पृथिव्याः पुत्राः पुत्र्यः च स्मः?
उत्तरम्: आम्

विवरणम्: पाठे उक्तम् यत् भूमिः माता अस्ति वयं च पृथिव्याः सन्तानाः स्मः। अतः वयं सर्वं पृथिव्याः पुत्राः पुत्र्यः च स्मः।

(ख) किं रत्नम् अन्विष्यति?
उत्तरम्: न

विवरणम्: पाठे स्पष्टम् यत् रत्नं न अन्विष्यति, अपितु ग्राहकाः रत्नानाम् अन्वेषणं कुर्वन्ति।

(ग) किं शीलं श्रेष्ठम् आभूषणम् अस्ति?
उत्तरम्: आम्

विवरणम्: पाठे उक्तम् यत् शीलं परं भूषणम् अस्ति। सदाचारः एव मनुष्यस्य श्रेष्ठं आभूषणं भवति।

(घ) किं शरीरम् आद्यं धर्मसाधनम्?
उत्तरम्: आम्

विवरणम्: पाठे वर्णितम् यत् शरीरं स्वस्थं चेत्, तदा धर्मस्य पालनं सम्भवति। अतः शरीरम् आद्यं धर्मसाधनम् अस्ति।

(ङ) किं गुणानां सर्वदा एव आदरः भवति?
उत्तरम्: आम्

विवरणम्: गुणाः पूजास्थानं भवन्ति। यदि अस्मासु गुणाः सन्ती, तदा गुणज्ञाः स्वयमेव अस्मान् अन्विष्यन्ति।

(च) किं क्रियाशीलः एव विद्वान् भवति?
उत्तरम्: आम्

विवरणम्: पाठे उक्तम् यत् यः क्रियावान् पुरुषः, सः विद्वान् भवति। ज्ञानस्य प्रयोगेण एव विद्वान् भवति, न केवलं अध्ययनेन।

(छ) किम् अस्माभिः केवलं मनोरञ्जकानि वाक्यानि वक्तव्यानि?
उत्तरम्: न

विवरणम्: पाठे स्पष्टम् यत् हितं मनोहारि च वचः दुर्लभं भवति। केवलं मनोरञ्जकं वचनं हितं न भवति।

(ज) यः सदा सुखम् इच्छति, किं सः विद्यां प्राप्नोति?
उत्तरम्: न

विवरणम्: पाठे उक्तम् यत् सुखार्थिनः कुतो विद्या। यः केवलं सुखमेव इच्छति, सः विद्यां न प्राप्नोति।

2. पाठस्य आधारेण अधोलिखितानां प्रश्नानाम् उत्तराणि एकपदेन लिखन्तु-
(क) आद्यं धर्मसाधनं किम्?
उत्तरम्: शरीरम्

(ख) कीदृशं वचः मा ब्रूहि?
उत्तरम्: दीनम्

(ग) श्रेष्ठम् आभूषणं किम् अस्ति?
उत्तरम्: शीलम्

(घ) सर्वेषां मनुष्याणां माता का अस्ति?
उत्तरम्: भूमिः

(ङ) रत्नानाम् अन्वेषणं के कुर्वन्ति?
उत्तरम्: ग्राहकाः

3. पाठस्य आधारेण अधोलिखितानां प्रश्नानाम् उत्तराणि पूर्णवाक्येन लिखन्तु-
(क) कः विद्वान् अस्ति?
उत्तरम्: यः क्रियावान् पुरुषः, सः विद्वान् अस्ति।

विवरणम्: पाठे स्पष्टम् यत् ज्ञानस्य जीवने प्रयोगेन एव पुरुषः विद्वान् भवति, न केवलं अध्ययनेन।

(ख) गुणिषु पूजास्थानं किम्?
उत्तरम्: गुणिषु गुणाः एव पूजास्थानं भवन्ति।

विवरणम्: गुणाः पूजास्थानं भवन्ति, न लिङ्गं न च वयः। यदि गुणाः सन्ती, तदा गुणज्ञाः स्वयमेव अन्विष्यन्ति।

(ग) कः विद्यां न प्राप्नोति?
उत्तरम्: यः सदा सुखमेव इच्छति, सः विद्यां न प्राप्नोति।

विवरणम्: पाठे उक्तम् यत् सुखार्थिनः कुतो विद्या। सुखस्य इच्छा विद्यायाः प्राप्तौ बाधति।

(घ) मनुष्यः विद्याम् अर्थं च कथं साधयेत्?
उत्तरम्: मनुष्यः क्षणशः विद्यां कणशः अर्थं च साधयेत्।

विवरणम्: विद्याप्राप्त्यै समयस्य प्रत्येकं क्षणस्य उपयोगः करणीयः। तथैव धनस्य संग्रहः कणशः निरन्तरं करणीयः।

(ङ) कीदृशं वचनं दुर्लभम्?
उत्तरम्: हितं मनोहारि च वचनं दुर्लभं भवति।

विवरणम्: यत् वचनं हितकारकं च मनोरमं च स्यात्, तादृशं वचनं दुर्लभं भवति।

4. रेखाङ्कितपदानि आधृत्य प्रश्ननिर्माणं कुर्वन्तु-
(क) शीलं परं भूषणम्।
प्रश्नः: किम् परं भूषणम् अस्ति?

(ख) मनुष्यः पृथिव्याः सन्तानः अस्ति।
प्रश्नः: मनुष्यः कस्याः सन्तानः अस्ति?

(ग) गुणिषु लिङ्गं वयः च न महत्त्वपूर्णम्।
प्रश्नः: गुणिषु किं न महत्त्वपूर्णम्?

(घ) हितकारकं मनोहारि च वचः दुर्लभं भवति।
प्रश्नः: कीदृशं वचः दुर्लभं भवति?

5. पाठस्य आधारेण उदाहरणानुसारं समुचितं मेलनं कुर्वन्तु-

उत्तरम्:

6. पाठात् अधोलिखितानां पदानां समानार्थकपदानि चित्वा लिखन्तु-

उत्तरम्:

7. उदाहरणानुसारम् अधोलिखितेषु वाक्येषु रेखाङ्कितपदानां विभक्ति निर्दिशन्तु-
(क) माता भूमिः पुत्रोऽहं पृथिव्याः।
उत्तरम्:

• भूमिः – प्रथमा विभक्तिः
• पृथिव्याः – षष्ठी विभक्तिः

(ख) गुणाः पूजास्थानं गुणिषु न च लिङ्गं न च वयः।
उत्तरम्:

• गुणाः – प्रथमा विभक्तिः
• गुणिषु – सप्तमी विभक्तिः
• लिङ्गं – प्रथमा विभक्तिः
• वयः – प्रथमा विभक्तिः

(ग) शीलं परं भूषणम्।
उत्तरम्: शीलं – प्रथमा विभक्तिः

(घ) क्षणशः कणशः चैव विद्याम् अर्थं च साधयेत्।
उत्तरम्:

• क्षणशः – तृतीया विभक्तिः
• कणशः – तृतीया विभक्तिः
• विद्याम् – द्वितीया विभक्तिः
• अर्थं – द्वितीया विभक्तिः

(ङ) सुखार्थिनः कुतो विद्या कुतो विद्यार्थिनः सुखम्।
उत्तरम्:

• सुखार्थिनः – षष्ठी विभक्तिः
• विद्या – प्रथमा विभक्तिः
• विद्यार्थिनः – षष्ठी विभक्तिः

(च) हितं मनोहारि च दुर्लभं वचः।
उत्तरम्:

• हितं – प्रथमा विभक्तिः
• मनोहारि – प्रथमा विभक्तिः
• दुर्लभं – प्रथमा विभक्तिः
• वचः – प्रथमा विभक्तिः

8. यत्र अग्रे स्वरः अस्ति तत्र अनुस्वारस्य स्थाने ‘म्’ लिखित्वा वाक्यानि पुनः लिखन्तु-
(क) न रत्नं अन्विष्यति।
उत्तरम्: न रत्नम् अन्विष्यति।

(ख) शरीरं आद्यं खलु धर्मसाधनम्।
उत्तरम्: शरीरम् आद्यम् खलु धर्मसाधनम्।

(ग) वयं अद्यतनं पाठं पठामः।
उत्तरम्: वयम् अद्यतनम् पाठम् पठामः।

(घ) त्वं अस्माकं गृहं आगच्छ।
उत्तरम्: त्वम् अस्माकम् गृहम् आगच्छ।

(ङ) अहं एकं प्रश्नं प्रष्टुं इच्छामि।
उत्तरम्: अहम् एकम् प्रश्नम् प्रष्टुम् इच्छामि।

(च) गुणं अर्जयितुं अधिकं प्रयत्नं करोतु।
उत्तरम्: गुणम् अर्जयितुम् अधिकम् प्रयत्नम् करोतु।

1. अधः प्रदत्तानां प्रश्नानाम् एकपदेन उत्तराणि लिखन्तु-
(क) दैत्यराजः कः?
उत्तरम्: हिरण्यकशिपुः

विवरणम्: पाठे उक्तं यत् हिरण्यकशिपुः दैत्यराजः अस्ति।

(ख) के हिरण्यकशिपुं ध्यायन्ति?
उत्तरम्: जनाः

विवरणम्: मन्त्री हिरण्यकशिपुं प्रति वदति यत् सर्वत्र जनाः तमेव ध्यायन्ति।

(ग) किं देवेभ्यः न दास्यन्ति?
उत्तरम्: यज्ञभागम्

विवरणम्: दैत्यपुरोहितः कथति यत् इतः परं यज्ञभागं देवेभ्यः न दास्यन्ति।

(घ) कस्य दलनेन अपि सः जीवति?
उत्तरम्: गजस्य

विवरणम्: सेनापतिः वदति यत् गजस्य पददलनेन अपि प्रह्लादः जीवति।

(ङ) राक्षसाः कुतः प्रह्लादं पातितवन्तः?
उत्तरम्: उत्तुङ्गशिखरात्

विवरणम्: सेनापतिः कथति यत् उत्तुङ्गशिखरात् प्रह्लादं पातितवन्तः, तथापि सः न मृतः।

(च) हिरण्यकशिपुः कस्मात् वरं प्राप्तवान्?
उत्तरम्: ब्रह्मदेवात्

विवरणम्: नृसिंहः वदति यत् हिरण्यकशिपुः ब्रह्मदेवात् वरं प्राप्तवान्।

(छ) हरिः कुत्र अस्ति इति कः वदति?
उत्तरम्: प्रह्लादः

विवरणम्: प्रह्लादः हिरण्यकशिपुं प्रति वदति यत् हरिः सर्वत्र अस्ति।

2. अधः प्रदत्तानां प्रश्नानाम् पूर्णवाक्येन उत्तराणि लिखन्तु-
(क) के भीताः तिष्ठन्ति?
उत्तरम्: सुराः, असुराः, यक्षाः, गन्धर्वाः, किन्नराः च हिरण्यकशिपोः भीताः तिष्ठन्ति।

विवरणम्: मन्त्री कथति यत् सर्वे एते हिरण्यकशिपोः भीताः तिष्ठन्ति।

(ख) प्रह्लादः अहर्निशं किं करोति?
उत्तरम्: प्रह्लादः अहर्निशं हरेः गुणगानं करोति।

विवरणम्: हिरण्यकशिपुः स्वयं कथति यत् प्रह्लादः मम शत्रोः हरेः गुणगानं करोति।

(ग) प्रह्लादं कथं समुद्रे क्षिप्तवन्तः?
उत्तरम्: प्रह्लादं रज्ज्वा बद्ध्वा समुद्रमध्ये क्षिप्तवन्तः।

विवरणम्: मन्त्री कथति यत् प्रह्लादं रज्ज्वा बद्ध्वा समुद्रमध्ये क्षिप्तवन्तः, तथापि सः न मृतः।

(घ) नृसिंहः कथं बहिः आगच्छति?
उत्तरम्: नृसिंहः हिरण्यकशिपुना स्तम्भे प्रहृत्य महता गर्जनेन स्तम्भात् बहिः आगच्छति।

विवरणम्: पाठे वर्णितं यत् हिरण्यकशिपुः स्तम्भं प्रहरति, तदा महता गर्जनेन नृसिंहः स्तम्भात् बहिः आगच्छति।

(ङ) हिरण्यकशिपुः केन स्तम्भं भङ्क्ष्यामि इति वदति?
उत्तरम्: हिरण्यकशिपुः खड्गेन स्तम्भं भङ्क्ष्यामि इति वदति।

विवरणम्: हिरण्यकशिपुः प्रह्लादं प्रति कथति यत् अनेन खड्गेन स्तम्भं भङ्क्ष्यामि।

3. उदाहरणानुसारं रिक्तस्थानानि पूरयन्तु-
(क) रामेण रामाभ्याम् रामैः
उत्तरम्: रामः रामौ रामाः

विवरणम्: मूलशब्दः रामः अस्ति। तृतीया विभक्तौ एकवचनं रामेण, द्विवचनं रामाभ्याम्, बहुवचनं रामैः।

(ख) चमसेन … …
उत्तरम्: चमसेन चमसाभ्याम् चमसैः

विवरणम्: मूलशब्दः चमसः। तृतीया विभक्तौ एकवचनं चमसेन, द्विवचनं चमसाभ्याम्, बहुवचनं चमसैः।

(ग) आचार्येण … आचार्यैः
उत्तरम्: आचार्येण आचार्याभ्याम् आचार्यैः

विवरणम्: मूलशब्दः आचार्यः। तृतीया विभक्तौ एकवचनं आचार्येण, द्विवचनं आचार्याभ्याम्, बहुवचनं आचार्यैः।

(घ) … … आसन्दैः
उत्तरम्: आसन्देन आसन्दाभ्याम् आसन्दैः

विवरणम्: मूलशब्दः आसन्दः। तृतीया विभक्तौ एकवचनं आसन्देन, द्विवचनं आसन्दाभ्याम्, बहुवचनं आसन्दैः।

(ङ) बालिकया … बालिकाभिः
उत्तरम्: बालिकया बालिकाभ्याम् बालिकाभिः

विवरणम्: मूलशब्दः बालिका। तृतीया विभक्तौ एकवचनं बालिकया, द्विवचनं बालिकाभ्याम्, बहुवचनं बालिकाभिः।

(च) … पेटिकाभ्याम् …
उत्तरम्: पेटिकया पेटिकाभ्याम् पेटिकाभिः

विवरणम्: मूलशब्दः पेटिका। तृतीया विभक्तौ एकवचनं पेटिकया, द्विवचनं पेटिकाभ्याम्, बहुवचनं पेटिकाभिः।

(छ) मित्रेण … …
उत्तरम्: मित्रेण मित्राभ्याम् मित्रैः

विवरणम्: मूलशब्दः मित्रम्। तृतीया विभक्तौ एकवचनं मित्रेण, द्विवचनं मित्राभ्याम्, बहुवचनं मित्रैः।

(ज) … … वस्त्रैः
उत्तरम्: वस्त्रेण वस्त्राभ्याम् वस्त्रैः

विवरणम्: मूलशब्दः वस्त्रम्। तृतीया विभक्तौ एकवचनं वस्त्रेण, द्विवचनं वस्त्राभ्याम्, बहुवचनं वस्त्रैः।

4. उदाहरणानुसारं रेखाङ्कितपदानि आधृत्य प्रश्ननिर्माणं कुर्वन्तु-
(क) हिरण्यकशिपुः आगच्छति।
प्रश्नः कः आगच्छति?

विवरणम्: रेखाङ्कितपदं हिरण्यकशिपुः, अतः प्रश्नः कः।

(ख) सुरासुरा: सर्वे भीता: भविष्यन्ति।
प्रश्नः के भीताः भविष्यन्ति?

विवरणम्: रेखाङ्कितपदं सुरासुराः, अतः प्रश्नः के।

(ग) दैत्यराज: खड्गेन प्रहरति।
प्रश्नः दैत्यराजः केन प्रहरति?

विवरणम्: रेखाङ्कितपदं खड्गेन, अतः प्रश्नः केन।

(घ) अहं प्रह्लादं मारयिष्यामि।
प्रश्नः कं मारयिष्यामि?

विवरणम्: रेखाङ्कितपदं प्रह्लादं, अतः प्रश्नः कम्।

(ङ) तात! हरिस्तु सर्वत्र अस्ति।
प्रश्नः हरिः कुत्र अस्ति?

विवरणम्: रेखाङ्कितपदं सर्वत्र, अतः प्रश्नः कुत्र।

(च) पुत्रस्य विषये वक्तुम् इच्छति।
प्रश्नः कस्य विषये वक्तुम् इच्छति?

विवरणम्: रेखाङ्कितपदं पुत्रस्य, अतः प्रश्नः कस्य।

(छ) नृसिंहः निजनखैः हिरण्यकशिपुं मारितवान्।
प्रश्नः नृसिंहः केन हिरण्यकशिपुं मारितवान्?

विवरणम्: रेखाङ्कितपदं निजनखैः, अतः प्रश्नः केन।

5. अधः प्रदत्तेषु रिक्तस्थानेषु तृतीया-विभक्त्यन्तानि रूपाणि लिखन्तु-
(क) अहं मम ________ (खड्ग) स्तम्भं भङ्क्ष्यामि।
उत्तरम्: अहं मम खड्गेन स्तम्भं भङ्क्ष्यामि।

विवरणम्: खड्गस्य तृतीया विभक्तौ एकवचनं खड्गेन।

(ख) प्रह्लाद: गजस्य ________ (पददलन) अपि जीवति। 
उत्तरम्: प्रह्लादः गजस्य पददलनेन अपि जीवति।

विवरणम्: पददलनस्य तृतीया विभक्तौ एकवचनं पददलनेन।

(ग) सर्वे जना: ________ (नारायण) अनुगृहीताः।
उत्तरम्: सर्वे जनाः नारायणेन अनुगृहीताः।

विवरणम्: नारायणस्य तृतीया विभक्तौ एकवचनं नारायणेन।

(घ)  ________ (निजनख) तव वक्षःस्थलं विदीर्य मारयिष्यामि।
उत्तरम्: निजनखैः तव वक्षःस्थलं विदीर्य मारयिष्यामि।

विवरणम्: निजनखस्य तृतीया विभक्तौ बहुवचनं निजनखैः।

(ङ) बालिकाः  ________ (शिक्षिका) सह चर्चां कुर्वन्ति।
उत्तरम्: बालिकाः शिक्षिकया सह चर्चा कुर्वन्ति।

विवरणम्: शिक्षिकायाः तृतीया विभक्तौ एकवचनं शिक्षिकया।

6. उदाहरणानुसारं संयोज्य लिखन्तु-
(क) रमा + ईशः
उत्तरम्: रमेशः

विवरणम्: रमा + ईशः = रमेशः (संधिः सवर्णदीर्घसंधिः)।

(ख) सुर + ईश्वरः
उत्तरम्: सुरेश्वरः

विवरणम्: सुर + ईश्वरः = सुरेश्वरः (संधिः सवर्णदीर्घसंधिः)।

(ग) नाग + इन्द्रः
उत्तरम्: नागेन्द्रः

विवरणम्: नाग + इन्द्रः = नागेन्द्रः (संधिः सवर्णदीर्घसंधिः)।

(घ) गज + इन्द्रः
उत्तरम्: गजेन्द्रः

विवरणम्: गज + इन्द्रः = गजेन्द्रः (संधिः सवर्णदीर्घसंधिः)।

(ङ) माता + इव
उत्तरम्: मातेव

विवरणम्: माता + इव = मातेव (संधिः यण्संधिः)।

(च) राम + इति
उत्तरम्: रामेति

विवरणम्: राम + इति = रामेति (संधिः यण्संधिः)।

(छ) पर + उपकारः
उत्तरम्: परोपकारः

विवरणम्: पर + उपकारः = परोपकारः (संधिः गुणसंधिः)।

(ज) मम + उपरि
उत्तरम्: ममोपरि

विवरणम्: मम + उपरि = ममोपरि (संधिः वृद्धिसंधिः)।

(झ) सूर्य + उदयः
उत्तरम्: सूर्योदयः

विवरणम्: सूर्य + उदयः = सूर्योदयः (संधिः यण्संधिः)।

(ञ) रामेण + उक्तम्
उत्तरम्: रामेणोक्तम्

विवरणम्: रामेण + उक्तम् = रामेणोक्तम् (संधिः वृद्धिसंधिः)।

(ट) तस्य + उपरि
उत्तरम्: तस्योपरि

विवरणम्: तस्य + उपरि = तस्योपरि (संधिः यण्संधिः)।

7. उदाहरणानुसारं वाक्यानि वर्तमानकालतः भविष्यत्-काले परिवर्तयन्तु-

(क) सा आपणं गच्छति।
उत्तरम्: सा आपणं गमिष्यति।

विवरणम्: गच्छति लट् लकारे, गमिष्यति लृट् लकारे।

(ख) रमा क्रीडाङ्गणे क्रीडति।
उत्तरम्: रमा क्रीडाङ्गणे क्रीडिष्यति।

विवरणम्: क्रीडति लट् लकारे, क्रीडिष्यति लृट् लकारे।

(ग) बाला: फलानि खादन्ति।
उत्तरम्: बालाः फलानि खादिष्यन्ति।

विवरणम्: खादन्ति लट् लकारे, खादिष्यन्ति लृट् लकारे।

(घ) ता: योगासनं कुर्वन्ति।
उत्तरम्: ताः योगासनं करिष्यन्ति।

विवरणम्: कुर्वन्ति लट् लकारे, करिष्यन्ति लृट् लकारे।

(ङ) अहं नित्यं पठामि।
उत्तरम्: अहं नित्यं पठिष्यामि।

विवरणम्: पठामि लट् लकारे, पठिष्यामि लृट् लकारे।

(च) त्वं कस्मिन् विषये वदसि?
उत्तरम्: त्वं कस्मिन् विषये वदिष्यसि?

विवरणम्: वदसि लट् लकारे, वदिष्यसि लृट् लकारे।

(छ) आवां पाठं लिखावः।
उत्तरम्: आवां पाठं लेखिष्यावः।

विवरणम्: लिखावः लट् लकारे, लेखिष्यावः लृट् लकारे।

(ज) यूयं शालां गच्छथ।
उत्तरम्: यूयं शालां गमिष्यथ।

विवरणम्: गच्छथ लट् लकारे, गमिष्यथ लृट् लकारे।

(झ) ते बालिके वैद्ये भवतः।
उत्तरम्: ते बालिके वैद्ये भविष्यतः।

विवरणम्: भवतः लट् लकारे, भविष्यतः लृट् लकारे।

(ञ) वयं श्लोकान् स्मरामः।
उत्तरम्: वयं श्लोकान् स्मरिष्यामः।

विवरणम्: स्मरामः लट् लकारे, स्मरिष्यामः लृट् लकारे।

8. उदाहरणानुसारं रिक्तस्थानानि पूरयन्तु-
उत्तरम्: 

1. अधः प्रदत्तानां प्रश्नानाम् एकपदेन उत्तरं लिखन्तु—
(क) विद्याहीना: कीदृशा: किंशुका: इव न शोभन्ते?
उत्तरम्: निर्गन्धाः

(ख) धीमतां काल: कथं गच्छति?
उत्तरम्: काव्यशास्त्रविनोदेन

(ग) केषां काल: निद्रया कलहेन वा गच्छति?
उत्तरम्: मूर्खाणाम्

(घ) खलस्य विद्या किमर्थम्?
उत्तरम्: विवादाय

(ङ) सज्जनस्य विद्या किमर्थम्?
उत्तरम्: ज्ञानाय

(च) चन्द्र: केषां भूषणम् अस्ति?
उत्तरम्: ताराणाम्

(छ) सर्वधनप्रधानं किम्?
उत्तरम्: विद्याधनम्

2. अधः प्रदत्तानां प्रश्नानां पूर्णवाक्येन उत्तरं लिखन्तु—
(क) निर्गन्धा: किंशुका: इव के न शोभन्ते?
उत्तरम्: रूपयौवनसम्पन्ना: विशालकुलसम्भवा: विद्याहीना: निर्गन्धा: किंशुका: इव न शोभन्ते।

विवरणम्: यद्यपि जनाः सुन्दररूपेण, यौवनेन च विशालकुलेन सम्पन्ना: भवन्ति, परन्तु विद्याया: अभावे ते सुगन्धरहिता: पलाशवृक्षा: इव शोभां न प्राप्नुवन्ति।

(ख) मूर्खाणां काल: कथं गच्छति?
उत्तरम्: मूर्खाणां काल: व्यसनेन, निद्रया, कलहेन वा गच्छति।

विवरणम्: मूर्खजना: समयस्य सदुपयोगं न कुर्वन्ति। ते व्यसनेन, निद्रया, परस्परं कलहेन वा समयं व्यतीतन्ति।

(ग) दुर्जन: विद्यायाः धनस्य शक्ते: च उपयोगं कथं करोति?
उत्तरम्: दुर्जन: विद्यायाः उपयोगं विवादाय, धनस्य उपयोगं मदाय, शक्ते: उपयोगं परेषां परिपीडनाय च करोति।

विवरणम्: दुष्टजन: विद्यायाः उपयोगं कलहाय, धनस्य उपयोगं गर्वाय, शक्ते: उपयोगं अन्येषां कष्टदानाय करोति, यत: तस्य स्वभाव: नकारात्मक: भवति।

(घ) कीदृशा: मनुष्या: भुवि भारभूता: भवन्ति?
उत्तरम्: ये मनुष्या: विद्यां, तप:, दानं, ज्ञानं, शीलं, गुणं, धर्मं च न संनादति, ते भुवि भारभूता: भवन्ति।

विवरणम्: येषां जनानां विद्या, तप:, दानं, ज्ञानं, शीलं, गुण:, धर्म: च नास्ति, ते मनुष्यरूपेण सन्त: पशव: इव भूमा: इतस्तत: भ्रामन्ति।

(ङ) शनै: शनै: कानि साधनीयानि?
उत्तरम्: शनै: शनै: पन्था:, कन्था, पर्वतलङ्घनं, विद्या, वित्तं च साधनीयानि।

विवरणम्: सर्वं कार्यं क्रमेण सावधानेन च कर्तव्यम्। मार्गे गमनं, वस्त्रस्य सीवनं, पर्वतारोहणं, विद्याधनस्य च अर्जनं शनै: शनै: एव कर्तव्यम्।

3. उचितान् वाक्यांशान् परस्परं संनादति—
उत्तरम्: 
4. उदाहरणानुसारम् अध: रेखाङ्कितानि पदानि आश्रित्य प्रश्ननिर्माणं कुर्वन्तु—
(क) राजा पृथिव्या: भूषणं भवति।
प्रश्न: राजा कस्य भूषणं भवति?

(ख) साधो: विद्या ज्ञानाय भवति।
प्रश्न: कस्य विद्या ज्ञानाय भवति?

(ग) विद्या गुरूणां गुरु:।
प्रश्न: विद्या कस्य गुरु:?

(घ) ते मर्त्यलोके भुवि भारभूता: भवन्ति।
प्रश्न: ते मर्त्यलोके भुवि किं भवन्ति?

(ङ) विद्याहीना: न शोभन्ते।
प्रश्न: के न शोभन्ते?

(च) सर्वस्य लोचनं शास्त्रम्।
प्रश्न: सर्वस्य लोचनं किम्?

(छ) विद्या राजसु पूज्यते।
प्रश्न: किं राजसु पूज्यते?

(ज) काव्यशास्त्रविनोदेन कालो गच्छति धीमताम्।
प्रश्न: कथं कालो गच्छति धीमताम्?

5. मञ्जूषात: समुचितानि पदानि स्वीकृत्य रिक्तस्थानानि पूरयन्तु—
उत्तरम्: 
सज्जनस्य शक्तिः रक्षणाय
दुर्जनस्य शक्तिः परिपीडनाय
सज्जनस्य विद्या ज्ञानाय
दुर्जनस्य विद्या विवादाय
सज्जनस्य धनम् दानाय
दुर्जनस्य धनम् मदाय

6. उदाहरणानुसारम् अधोलिखितानां पदानां विभक्तिं वचनं च लिखन्तु—
(क) विद्याम् – ___________, ___________
उत्तरम्: विद्याम् – द्वितीया विभक्ति:, एकवचनम्
(ख) धनस्य – ___________, ___________
उत्तरम्: धनस्य – षष्ठी विभक्ति:, एकवचनम्
(ग) कलहेन –  ___________, ___________
उत्तरम्: कलहेन – तृतीया विभक्ति:, एकवचनम्
(घ) नराणाम् –  ___________, ___________
उत्तरम्: नराणाम् – षष्ठी विभक्ति:, बहुवचनम्
(ङ) मर्त्यलोके –  ___________, ___________
उत्तरम्: मर्त्यलोके – सप्तमी विभक्ति:, एकवचनम्
(च) ज्ञानाय –  ___________, ___________
उत्तरम्: ज्ञानाय – चतुर्थी विभक्ति:, एकवचनम्
(छ) राजसु –  ___________, ___________
उत्तरम्: राजसु – सप्तमी विभक्ति:, बहुवचनम्

परियोजनाकार्यम्

1. क, त, व, म, य इति पञ्चभि: वर्णै: श्लोकान् सङ्गृह्य स्फुरकपत्रे लिखन्तु, शिक्षकस्य अनुमत्या कक्षाभित्तिषु स्थापयन्तु।
उत्तरम्:

• क: काव्यशास्त्रविनोदेन कालो गच्छति धीमताम्।
• त: तदा वृत्तिश्च कीर्तिश्च लक्ष्मीर्वाणी यशस्विनी।
• व: विद्या विवादाय धनं मदाय शक्ति: परेषां परिपीडनाय।
• म: मर्त्यलोके भुवि भारभूता: मनुष्यरूपेण मृगा: चरन्ति।
• य: येषां न विद्या न तपो न दानं ज्ञानं न शीलं न गुणो न धर्म:।
  एतान् श्लोकान् स्फुरकपत्रे लिखित्वा, शिक्षकस्य अनुमत्या कक्षाभित्तौ स्थापनीयम्।

2. यथा अस्मिन् पाठे अन्त्याक्षरीश्लोका: दत्ता: सन्ति तथैव विविधस्रोतोभ्य: (ग्रन्थालय:, अन्तर्जालम्, अध्यापका:, मित्राणि इत्यादिभ्य:) सुभाषितानि चित्वा अन्त्याक्षरीक्रमेण लिखन्तु।
उत्तरम्:

• विद्या विनयं ददाति विनयाद् याति पात्रताम्।
• मित्रं सङ्कटकालेषु य: सहायति सर्वदा।
• आदौ विद्या विनाशाय यस्य बुद्धि: न संनादति।
• तस्मात् सर्वं परित्यज्य विद्याम् एव समाश्रयेत्।
  एतानि सुभाषितानि ग्रन्थालयात्, अन्तर्जालात् वा सङ्गृह्य अन्त्याक्षरीक्रमेण लिखनीयानि।

1. अधोलिखितानां प्रश्नानाम् एकपदेन पदद्वयेन वा उत्तराणि लिखन्तु—
(क) कः प्रसिद्धः चिकित्सकः आसीत्?
उत्तरम्: नागार्जुनः

(ख) अन्यस्मिन्दिवसे कौ आगतौ?
उत्तरम्: द्वौ युवकौ

(ग) कः खिन्नः आसीत्?
उत्तरम्: द्वितीयः युवकः

(घ) रुग्णस्य परिस्थितिः कथम् आसीत्?
उत्तरम्: शोचनीया

(ङ) नागार्जुनः सहायकत्वेन कं चितवान्?
उत्तरम्: द्वितीयं युवकम्

(च) कां विना चिकित्सकः न भवति?
उत्तरम्: सेवाभावनाम्

(छ) नागार्जुनः युवकौ केन मार्गेण गन्तुं सूचितवान्?
उत्तरम्: राजमार्गेण

2. अधोलिखितानां प्रश्नानां पूर्णवाक्येन उत्तरं लिखन्तु—
(क) अहोरात्रं नागार्जुनः कुत्र कार्यं करोति स्म?
उत्तरम्: अहोरात्रं नागार्जुनः प्रयोगशालायां कार्यं करोति स्म।

(ख) नागार्जुनः महाराजं किं निवेदितवान्?
उत्तरम्: नागार्जुनः महाराजं निवेदितवान् यत् मम चिकित्साकार्याय एकः सहायकः आवश्यकः इति।

(ग) प्रथमः युवकः कथं कार्यं कृतवान्?
उत्तरम्: प्रथमः युवकः यन्त्रवत् कार्यं कृतवान्, स्वगृहस्य समस्याः परित्यज्य औषधं निर्मितवान्।

(घ) द्वितीयः युवकः राजमार्गे रोगिणं दृष्ट्वा किं कृतवान्?
उत्तरम्: द्वितीयः युवकः राजमार्गे रोगिणं दृष्ट्वा तं स्वगृहं नीतवान्, दिनद्वयं तस्य सेवायां निरतः आसीत्।

(ङ) सेवायाः भावनां विना किं न भवेत्?
उत्तरम्: सेवायाः भावनां विना चिकित्सकः न भवति।

3. उदाहरणानुसारम् अधोलिखितानां पदानां स्त्रीलिङ्गरूपाणि लिखन्तु—
उत्तरम्: 
4. उदाहरणानुसारम् अधोलिखितानां पदानां पुंलिङ्गरूपाणि लिखन्तु—
उत्तरम्: 
5. उदाहरणानुसारं वाक्यानि परिवर्तयन्तु—
(क) युवकः आपणं गच्छति।
उत्तरम्: युवकः आपणं गतवान्।

(ख) सः रोटिकां खादति।
उत्तरम्: सः रोटिकां खादितवान्।

(ग) महिला वस्त्रं ददाति।
उत्तरम्: महिला वस्त्रं दत्तवती।

(घ) बालकः द्विचक्रिकातः पतति।
उत्तरम्: बालकः द्विचक्रिकातः पतितवान्।

(ङ) पितामही चलच्चित्रं पश्यति।
उत्तरम्: पितामही चलच्चित्रं दृष्टवती।

(च) अहं गृहपाठं लिखामि।
उत्तरम्: अहं गृहपाठं लिखितवान्/लिखितवती।

(छ) त्वं कुत्र गच्छसि?
उत्तरम्: त्वं कुत्र गतवान्/गतवती?

(ज) अश्वाः वने धावन्ति।
उत्तरम्: अश्वाः वने धावितवन्तः।

(झ) बालिकाः शीघ्रम् आगच्छन्ति।
उत्तरम्: बालिकाः शीघ्रम् आगतवत्यः।

(ञ) वयं समुद्रतीरे पयोहिमं खादामः।
उत्तरम्: वयं समुद्रतीरे पयोहिमं खादितवन्तः।

6. अनुच्छेदे कोष्ठकेषु केचन धातवः दत्ताः सन्ति। उपरि दत्तम् अवधेयं पठित्वा ‘स्म’ इति अव्ययपदम् उपयुज्य अनुच्छेदं पुनः लिखन्तु—
उत्तरम्: 
शीर्षकम्: कृषकस्य जीवनम्
कृषकः प्रतिदिनं कृषिक्षेत्रं गच्छति स्म। जलसेचनं करोति स्म। कीटानां निवारणार्थं जैवौषधं स्थापयति स्म। सः कृषिकार्यं सम्यक् जानाति स्म। अतः अन्ये कृषकाः संशयेन पृच्छन्ति स्म। सः स्वाभिमानेन जीवति स्म। अतः ‘अहं कृषकः भूमिपुत्रः’ इति साभिमानं वदति स्म। सः क्षेत्रे गोमयं योजयति स्म, न तु कृत्रिमान् पदार्थान्। अतः व्रीहेः गुणवत्ता अधिका भवति स्म। जनाः जालपटुमाध्यमेन तस्य तण्डुलं क्रीणन्ति स्म। एवम् तस्य परिवारस्य सर्वे जनाः कृषिकार्येण सुखं जीवन्ति स्म। सः सर्वान् वदति स्म “कृषकः न दीनः न च दरिद्रः, परं सर्वेषां पोषकः” इति।

पृष्ठ नं – 43

1. एकः शृगालः इति गीतस्य साभिनयं कक्षायां गानं कुर्वन्तु।
उत्तरं: एतत् कार्यं कक्षायां साभिनयं गीतस्य गानं कर्तव्यम्। शृगालस्य कथां गायन्तः छात्राः शृगालस्य चेष्टाः, यथा वनं गमनं, द्राक्षाफलं दृष्ट्वा उत्पतनं, अन्ते पलायनं च, नाट्यरूपेण प्रदर्शयेयुः। अध्यापकः छात्रान् मार्गदर्शनं कुर्यात्, यथा गीतं सस्वरं, साभिनयं च भवति।

विवरणं: प्रश्नः कक्षायां साभिनयं गानं कर्तुं निर्दिशति। यद्यपि एतत् स्वयं कर्तव्यं कार्यं, उत्तरं सरलं संस्कृतभाषया लिखितं यथा छात्राः कथं कार्यं कुर्युरिति स्पष्टं भवति।

2. अधः प्रदत्तानां प्रश्नानाम् एकपदेन पदद्वयेन वा उत्तरं लिखन्तु—
(क) कः वनं गच्छति?
उत्तरं: शृगालः

विवरणं: पाठे वर्णितं यत् शृगालः वनं गच्छति।

(ख) शृगालः कां पश्यति?
उत्तरं: द्राक्षालतां

विवरणं: शृगालः द्राक्षालतां पश्यति, यथा पाठे “प्रपश्यति द्राक्षालतां” इति उक्तम्।

(ग) शृगालस्य मुखे किं जायते?
उत्तरं: रसः

विवरणं: द्राक्षाफलं दृष्ट्वा शृगालस्य मुखे रसः (लालारसः) जायते, यथा “अनुक्षणं तन्मुखं रसः जायते” इति ।

(घ) शृगालः किं पश्यति?
उत्तरं: द्राक्षाफलम्

विवरणं: शृगालः द्राक्षाफलं पश्यति, यथा “सः पश्यति द्राक्षाफलम्” इति।

(ङ) द्राक्षाफलं कुत्र दृश्यते?
उत्तरं: उपरि लतासु

विवरणं: द्राक्षाफलं उपरि लतासु दृश्यते, यथा “उपरि उपरि लतासु दृश्यते च तत्फलम्” इति।

(च) किं शृगालः पुनः पुनः उत्पतति?
उत्तरं: आम्

विवरणं: शृगालः पुनः पुनः उत्पतति, यथा “एकवारम् उत्पतति, द्विवारम् उत्पतति, त्रिवारम् उत्पतति, पुनः पुनः उत्पतति” इति।

(छ) किं शृगालः द्राक्षाफलं प्राप्नोति?
उत्तरं: न

विवरणं: शृगालः द्राक्षाफलं न प्राप्नोति, यतः सः अन्ते पलायति, यथा “सः पलायते” इति।

3. अधः प्रदत्तानां प्रश्नानां पूर्णवाक्येन उत्तरं लिखन्तु—
(क) शृगालः कथं वनं गच्छति?
उत्तरं: शृगालः बुभुक्षया वनं गच्छति।

विवरणं: पाठे न स्पष्टं कथितं यत् शृगालः कथं गच्छति, परन्तु शब्दकोशे “बुभूक्षा” (भूख) इति उक्तं, अतः बुभुक्षया गमनं युक्तिसंगतम्।

(ख) वनं गत्वा शृगालस्य किं जायते?
उत्तरं: वनं गत्वा शृगालस्य द्राक्षालता दृश्यते।

विवरणं: वनं गत्वा शृगालः द्राक्षालतां पश्यति, यथा “प्रपश्यति द्राक्षालतां” इति।

(ग) शृगालः द्राक्षाफलं कुत्र पश्यति?
उत्तरं: शृगालः उपरि लतासु द्राक्षाफलं पश्यति।

विवरणं: पाठे उक्तं यत् “उपरि उपरि लतासु दृश्यते च तत्फलम्” इति।

(घ) द्राक्षाफलं दृष्ट्वा कस्य मुखे रसः जायते?
उत्तरं: द्राक्षाफलं दृष्ट्वा शृगालस्य मुखे रसः जायते।

विवरणं: पाठे स्पष्टं यत् “अनुक्षणं तन्मुखं रसः जायते” इति, अर्थात् शृगालस्य मुखे रसः जायति।

(ङ) अन्ते शृगालः किं वदति?
उत्तरं: अन्ते शृगालः वदति यत् “आम्लं द्राक्षाफलम्” इति।

विवरणं: शृगालः द्राक्षाफलं न प्राप्य “आम्लं द्राक्षाफलम्” इति कथयति, यथा पाठे “इत्येवं कथयति” इति।

पृष्ठ नं – 44

4. उपरि प्रदत्तां मञ्जूषां दृष्ट्वा रिक्तस्थानेषु उचितक्रियापदानि लिखन्तु—
(क) वन्दते
उत्तरं: वन्दते | वन्देते | वन्दन्ति
वन्दसे | वन्देथे | वन्दथ
वन्दे | वन्दावहे | वन्दामहे

विवरणं: पाठे लट्-लकारस्य रूपं दत्तं, यथा लभते, लभेते, लभन्ति इत्यादि। तेनैव प्रकारेण वन्दति-धातोः रूपं लिखितम्।

(ख) पलायते
उत्तरं: पलायते | पलायेते | पलायन्ति
पलायसे | पलायेथे | पलायथ
पलाये | पलायावहे | पलायामहे

विवरणं: पलायति-धातोः लट्-लकारस्य रूपं लभते-इति उदाहरणानुसारं लिखितम्।

(ग) जायते
उत्तरं: जायते | जायेते | जायन्ति
जायसे | जायेथे | जायथ
जाये | जायावहे | जायामहे

विवरणं: जायति-धातोः लट्-लकारस्य रूपं लभते-इति उदाहरणानुसारं पूरितम्।

5. उदाहरणानुसारं एकवचनरूपं दृष्ट्वा द्विवचन-बहुवचनरूपाणि लिखन्तु—

उत्तरं:

विवरणं: प्रत्येकं धातोः लट्-लकारस्य रूपं लभते-इति उदाहरणानुसारं पूरितम्।

पृष्ठ नं – 45

6. उदाहरणानुसारं वाक्यद्वयं लिखन्तु—
यथा – शत्रुः (पलाय्) शत्रुः पलायते | चोराः (पलाय्) चोराः पलायन्ति
(क) वृक्षः (वर्ध्)
उत्तरं: वृक्षः वर्धते | बालाः वर्धन्ति

(ख) छात्रः (वन्द्)
उत्तरं: छात्रः वन्दति | भक्ताः वन्दन्ति

(ग) वैद्यः (वीक्ष्)
उत्तरं: वैद्यः वीक्षते | प्रेक्षकाः वीक्षन्ति

(घ) कर्मचारी (सेव्)
उत्तरं: कर्मचारी सेवति | महिलाः सेवन्ति

(ङ) वृक्षः (कम्प्)
उत्तरं: वृक्षः कम्पते | रुग्णाः कम्पन्ति

विवरणं: प्रत्येकं वाक्यं धातोः लट्-लकारस्य एकवचन-बहुवचनरूपेण पूरितं, यथा उदाहरणं दत्तम्।

7. उदाहरणं दृष्ट्वा वाक्यानि उचितरूपैः पूरयन्तु—
(क) शुनकं दृष्ट्वा बालकस्य भयं (जाय्)
उत्तरं: शुनकं दृष्ट्वा बालकस्य भयं जायते

(ख) मूषकः मार्जारं दृष्ट्वा (पलाय्)
उत्तरं: मूषकः मार्जारं दृष्ट्वा पलायति

(ग) रात्रिकाले मार्गदीपाः (प्रकाश्)
उत्तरं: रात्रिकाले मार्गदीपाः प्रकाशन्ति

(घ) अहं देवं (वन्द्)
उत्तरं: अहं देवं वन्दामि

(ङ) त्वं किमर्थं (लज्ज्)
उत्तरं: त्वं किमर्थं लज्जसे

(च) वयं देशं (सेव्)
उत्तरं: वयं देशं सेवामः

विवरणं: प्रत्येकं वाक्यं धातोः लट्-लकारस्य उचितरूपेण पूरितं, यथा उदाहरणं दत्तम्।

पृष्ठ नं – 46

योग्यताविस्तरः

श्लोकान् उच्चैः पठन्तु, अर्थम् अवगच्छन्तु च।
श्लोकः 1:
प्रारभ्यते न खलु विघ्नभयेन नीचैः
प्रारभ्य विघ्नविहता विरमन्ति मध्याः।
विघ्नैः पुनः पुनरपि प्रतिहन्यमानाः
प्रारभ्य चोत्तमजनाः न परित्यजन्ति ॥१॥

अर्थः नीचाः (निकृष्टजनाः) विघ्नभयेन कार्यं न प्रारभन्ति। मध्याः (मध्यमजनाः) प्रारभ्य विघ्नेन संनादति। उत्तमजनाः पुनः पुनः विघ्नैः प्रतिहन्यमानाः अपि कार्यं न त्यजन्ति।

श्लोकः 2:
गच्छन् पिपीलको याति योजनानां शतान्यपि।
अगच्छन् वैनतेयोऽपि पदमेकं न गच्छति ॥२॥

अर्थः गच्छन् पिपीलकः (कीटः) योजनानां शतान्यपि गच्छति, परन्तु अगच्छन् वैनतेयः (गरुडः) एकं पदमपि न गच्छति।

विवरणं: श्लोकौ प्रयत्नस्य महत्त्वं दर्शति। प्रथमः श्लोकः कथति यत् उत्तमजनाः विघ्नान् संनादति कार्यं समापयन्ति। द्वितीयः श्लोकः कथति यत् प्रयत्नेन सः सर्वं प्राप्नोति, यथा पिपीलकः, परन्तु अप्रयत्नेन गरुडोऽपि न किञ्चित् प्रापति।

परियोजनाकार्यम्

त्वं जीवने कदाचित् अभीष्टं वस्तु न लभसे। कदाचित् तव लक्ष्यपूर्तिः न भवति। तदा त्वं किं करोषि, किं च चिन्तयसि इति संस्कृतभाषया / स्वभाषया प्रसङ्गसहितं लिख।
उत्तरं: यदा मे अभीष्टं वस्तु न लभति, तदा प्रथमं चिन्तामि यत् किम् कारणं भवति। ततः पुनः प्रयत्नं करोमि। उदाहरणार्थं, यदि परीक्षायां न्यूनं अङ्कं लभति, तदा पाठान् पुनः पठामि, अध्यापकेभ्यः मार्गदर्शनं याचामि। चिन्तामि यत् विघ्नाः जीवनस्य भागः, किन्तु प्रयत्नेन सर्वं सम्भवति। यथा पाठे शृगालः द्राक्षाफलं न प्रापति, तथैव जीवनेऽपि विफलता भवति, परन्तु उत्तमजनाः न संनादति।

विवरणं: प्रश्नः छात्रस्य स्वानुभवं लिखितुं कथति, अतः सरलं उदाहरणं सहितं उत्तरं संस्कृतभाषया लिखितम्।

कार्यकलापः

मुखेन द्राक्षाफलस्य ग्रहणम् – इति क्रीडां कारयामः।
उत्तरं: एषा क्रीडा रज्ज्वा बद्धं द्राक्षाफलं वा मधुरं मुखेन ग्रहीतुं आयोजति। अध्यापकः रज्जुं आकर्षति शिथिलति च, यथा छात्राः मुखेन फलं ग्रहीतुं प्रयतन्ति। छात्राः क्रीडायां संनादति, यथा शृगालः द्राक्षाफलं प्रापतुं उत्पतति। एषा क्रीडा रुचिकरं शिक्षणं च भवति।

विवरणं: कार्यकलापः क्रीडां वर्णति, अतः तस्य प्रक्रियां सरलं संस्कृतभाषया लिखितम्।